Alışveriş bağımlılığı, dürtüsel bir şekilde ihtiyaç dışı satın alma ve bunu kontrol altına alamama durumudur. Alışverişi sevmekle alışveriş bağımlılığını birbirine karıştırmamak gerekir.
İkisi çok farklı durumlardır. Birinde kişi, ihtiyaçları doğrultusunda hareket eder. Zaman zaman limitini aşsa da gerektiği yerde durmasını bilir. Burada haz veren şey alınan üründür. Bu nedenle bu kişi istediği ürünü aldığı için sonrasında mutluluk duyar. Alışveriş bağımlılığında ise durum çok farklıdır.
Alışveriş bağımlılığında kişi, ihtiyaçlarına göre değil, dürtülerine göre hareket eder. Alışveriş yapma isteği özellikle kaygı, mutsuzluk, öfke gibi belirli duygular belirdiği zamanlarda dürtüsel olarak ortaya çıkar ve acil olarak bu isteğin karşılanması gerekir. Burada alınan şeyden çok satın alma davranışı haz verir. Satın alma davranışı tamamlanana kadar kişinin zihni alışveriş yapmakla meşgul olur. Ayrıca yapılan alışverişin maddi olarak sıkıntı yaratacak olması kişinin durmasına engel olmaz.
Alışveriş bağımlısı, satın alma aşamasında mutlu, rahatlamış ve kendisini yeterli hisseder. Çünkü diğer bağımlılıklarda olduğu gibi bu aşamada da beynin ödül alma alanı aktifleşir. Ancak yaşanan bu rahatlama uzun sürmez. Alışveriş sonrasında bu kişi tam tersi şekilde suçluluk, pişmanlık hatta utanç hisseder. Genellikle harcanan para arttıkça pişmanlık da artar. Çünkü ona haz veren satın aldığı şey değil, satın alma davranışıdır.
Pandemi Döneminde Online Alışveriş
Alışverişin artık bir yere gitmeye gerek kalmadan, internet ortamında online bir şekilde yapılabiliyor olması alışveriş bağımlılığını farklı bir boyuta taşıdı.
Artık oturduğumuz yerden, istediğimiz anda istediğimiz şeyi anında alabiliyoruz. Alışveriş yapmanın bu kadar kolay ve ulaşılabilir olması bağımlılıkların da artmasına neden oluyor. Bununla birlikte her gün karşımıza çıkan sayısız markanın sayısız reklamına maruz kalmak, sürekli indirim mesajlarının gelmesi alışveriş bağımlılığını besleyen en büyük etkenlerdir.
Alışveriş bağımlılığı, özellikle pandemi süreciyle yeni bir boyut kazandı. Online alışveriş hayatımıza yeni giren bir alışkanlık değil. Ancak pandemi nedeniyle karantinaya girilmesiyle birlikte haz veren birçok şey artık ulaşılmaz hale geldi. Bu da insanları haz veren başka şeyleri aramaya itti. Bu aşamada devreye online alışveriş girdi. Böylece hissedilen birçok boşluk, yaşanan kaygı online alışverişle giderilmeye çalışıldı. Şu anda birçok insanın evi nasıl kullanacağını ya da ne işe yaradığını bilmediği, kullanmadan başkalarına vermek için ayırdığı ürünlerle dolu.
Neden İhtiyacımız Olmayan Şeyleri Alırız?
Alışveriş bağımlılığı olan kişide genellikle aynı gömleğin 4 farklı rengi, hiç kullanmayacağı ve ihtiyacı olmayan hatta zevkine bile uymayan sayısız eşyası vardır. Bunları sadece almış olmak için alır. Bunlara gerçekten ihtiyacı yoktur, ancak evi bunlarla doludur. Hatta bunları alırken de imkanlarını zorlar. Peki insanları ihtiyacı olmayan şeyleri almaya iten nedir?
Alışveriş bağımlılığı temelde bir şeye hizmet eder. Dürtüsel bir şekilde alışveriş yapmanın temel nedeni hissedilen duygusal boşlukları satın alınan şeylerle doldurmaya çalışmaktır. Karşılaşılan ve görmekten kaçılan sorunlarla araya alışveriş sayesinde paravan çekmeye çalışılır. Bir bakıma alışveriş, olumsuz duygularla başa çıkma yöntemi olarak kullanılır. Bir rahatlama yöntemidir. Alınan şeylerle değersizlik duyguları giderilirken aynı zamanda güçlü hissetmek amaçlanır.
Alışveriş davranışı, sorunlar ve olumsuz duygularla başa çıkma yöntemi olarak kullanılsa da bu durumun kendisi yeni sorunlar ortaya çıkarır. Kişiye maddi olarak zarar verirken aynı zamanda ilişkilerinin de zarar görmesine neden olur. Yani bir bakıma kısır döngüye girilir.
Alışverişte Kontrolü Sağlamak ve İhtiyacın Kadarını Tüketmek
Alışveriş bağımlılığında da tıpkı diğerlerinde olduğu gibi bağımlı kişi, genellikle bağımlı olduğunun farkında değildir. Davranışının kontrol altında olduğunu düşünür. Öncelik her zaman bu konuda farkındalık kazanmaktır. Sonraki aşamada alışveriş için belirli sınırlar ve kurallar koyulması etkili olacaktır.
- Alışveriş için bir ihtiyaç listesi oluşturmanız ve alışveriş anında buna uygun hareket etmeniz,
- Alışverişe kısıtlı parayla çıkmanız, mümkünse nakit para kullanmanız,
- Kredi kartına limit koymanız ve mümkün olduğunca yanınızda taşımamanız,
- Kredi kartının ve paranın kolay ulaşılabilir bir yerde olmaması,
- Alışverişe yanınızda güvendiğiniz ve sizi frenleyecek biriyle çıkmanız,
- Her zaman alışveriş yaptığınız yerlerden uzak durmanız,
- Online alışveriş için kartınızı sitelere kaydetmekten kaçınmanız,
- Alışveriş dürtünüzün ortaya çıktığı anlarda başka bir şeyle ilgilenerek dikkatinizi dağıtmanız alışveriş davranışınızı kontrol etmenizde yardımcı olacaktır.
Bu süreçte aile ve arkadaş desteği oldukça önemli ve destekleyicidir. Ancak yapılan her kısıtlamaya ve düzenlemeye rağmen satın alma dürtüsünü kontrol etmekte zorlanılıyorsa profesyonel destek almakta fayda vardır.
Uzman Klinik Psikolog Beliz EREREN